حقوق دفاعیمنظور از «حقوق دفاعی» حقوقی است که انسان در مقام حمایت و دفاع از جان، مال، حریم خود، خانواده و بستگانش دارد. از نظر اسلام، جان، مال و حریم انسان اهمیت فراوانی دارد و احترام آن بر همگان لازم است. رسول خدا «صلی الله علیه و آله» در بخشی از خطبه خود در حجة الوداع، اهمیت جان و آبرو را چنین توصیف کردند: «ایُّهَا النَّاسُ، انَّ دِماءَکُمْ وَ اعْراضَکُمْ عَلَیْکُمْ حَرامٌ الی انْ تَلْقَواْ رَبَّکُمْ کَحُرْمَةِ یَوْمِکُمْ هذا، فی بَلَدِکُمْ هذا» ای مردم، همان گونه که این روز (ایام حج) و این شهر (مکه) محترم است. خون و آبروی شما هم محترم است. حق ریختن خون و بردن آبروی یکدیگر را ندارید تا آن گاه که به دیدار خدا نایل گردید. در جای دیگر می‌فرماید:«الْمُؤْمِنُ حَرامٌ کُلُّهُ: عِرْضُهُ وَ مالُهُ وَ دَمُهُ» همه چیز مؤمن- اعم از ناموس، مال و خونش- محترم است. (کسی حق تجاوز به هیچ یک از آن‌ها را ندارد.) اسلام تجاوز به جان، مال، آبرو و ناموس انسان را محکوم کرده و دفاع از آن‌ها را به عنوان حقّی لازم برای او قرار داده است تا از هر گونه تعرّض نسبت به آن‌ها جلوگیری نماید. از آن جا که موضوع تجاوز یکی از سه محور «جان (نفس)، مال و حریم» است. به همین مناسبت، حقوق دفاعی نیز به سه نوع «دفاع از جان»، «دفاع از مال» و «دفاع از حریم» تقسیم می‌شود: ۱ - دفاع از جان با ارزش ترین دارایی انسان، که در حفظ آن باید کوشید، گوهر وجود و جان آدمی است و انسان برای دفاع از جان خود و بستگانش، حق دارد هر تدبیری بیندیشد و با هر وسیله‌ای که می‌تواند دفاع کند و بر او واجب است که در مقام دفاع، نهایت سعی خود را برای دفع مهاجم به کار گیرد. ۲ - مسائل دفاع از جان۱- اگر مهاجم به کسی هجوم آورد تا ظالمانه او را بکشد، بر او واجب است با هر وسیله ممکن، از خود دفاع کند و تسلیم شدن و پذیرفتن ظلم جایز نیست. ۲- در صورتی که (مهاجم) به او حمله کند تا او را بکشد، واجب است دفاع نماید، اگر چه بداند کشته می‌شود و چنانچه احتمال کشته شدن دهد، به طریق اولی، باید دفاع کند. ۳- اگر مهاجم به قصد کشتن به انسان حمله کند، واجب است از خویش دفاع کند، اگر چه بداند دفاع او بی ثمر است و حق تسلیم شدن ندارد. ۴- اگر به بستگان کسی- از قبیل فرزند، پدر، برادر و یا بقیه کسانی که با او مرتبط هستند، حتی خدمتگزار- به قصد ظالمانه کشتن هجوم آورند، جایز، بلکه واجب است از ایشان دفاع کند، اگر چه به کشته شدن مهاجم منجر شود. ۳ - دفاع از مال انسان حق دارد که از اموال خود- در حد توان- مراقبت کند. ۴ - حکم دفاع از مال۱- بدون تردید، انسان حق دارد- در حد توان خود- دزد را از مال خویش دور کند. ۲- اگر کسی به مال انسان یا خانواده‌اش هجوم برد، می‌تواند مهاجم را به هر وسیله ممکن براند، اگر چه به کشته شدن مهاجم منجر شود. ۳- اگر مدافع برای راندن دزد، چاره‌ای جز زدن و مجروح کردن او ندارد، (چنین کند و در این صورت) ضمانی در کار نیست. ۴- در صورتی که دزد پس از کتک خوردن، راه گریز در پیش گیرد، از زدن او باید خودداری شود و در صورت ادامه، اگر صدمه‌ای وارد شد، ضامن است. ۵- چنانچه دزد را دستگیر کند، کتک زدن، کشتن و مجروح کردن او جایز نیست (و باید به مقامات قضایی تحویل دهد) و اگر صدمه‌ای بر او وارد شود، ضامن خواهد بود. ۶- اگر کسی (تنها) به قصد گرفتن مالی حمله کند، دفاع واجب نیست و احتیاط آن است که در صورت یقین به کشته شدن، بلکه در صورت احتمال کشته شدن، تسلیم شود (و شایسته نیست که جان خود را برای حفظ مال به خطر بیندازد.) ۵ - دفاع از حریم «حریم»، عبارت است از آنچه که دفاع و حمایت از آن واجب باشد. از این رو، به زنان خانواده اعم از مادر، همسر و خواهر و همچنین فرزندان اعم از دختر و پسر «حریم» گفته می‌شود. [۱۳]
المنجد فى اللغة، واژه« حرم»
[۱۴]
دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، واژه« حرم».
حریم انسان از طرفی، از نظر اسلام، قداست و ارزش فوق العاده‌ای دارد و برای دیگران قرق (ورود ممنوع) محسوب می‌شود و کسی حق تعرّض به آن را ندارد و از سوی دیگر، انسان وظیفه دارد در برابر هر گونه تجاوز از آن حمایت و دفاع کند. تجاوز و تعرّض به حریم انسان ممکن است از طریق «انجام اعمال منافی عفت»، «سرک کشیدن و اطلاع یابی حرام از ناموس انسان» و نیز «هتک حرمت» صورت گیرد و انسان در هر سه مورد حق دفاع دارد. ۶ - اعمال منافی عفّتتجاوز به حریم گاهی با انجام اعمال نامشروعی از قبیل زنا، لواط و مانند آن صورت می‌گیرد. قرآن کریم پیروانش را از این گونه اعمال شنیع نهی کرده است. به عنوان مثال، درباره زنا می‌فرماید: «وَلا تَقْرَبُوا الزِّنی انَّهُ کانَ فاحِشَةً وَ ساءَ سَبیلًا» نزدیک زنا نشوید که بسیار زشت و بد راهی است. ۷ - احکام حق دفاع۱- اگر کسی با قصد تجاوز به حریم انسان- اعم از همسر یا غیر او- هجوم آورد، دفع او به هر وسیله ممکن واجب است. اگر چه موجب کشته شدن مهاجم شود، بلکه چنانچه با قصد کم‌تر از تجاوز نیز حمله کند، وظیفه همین است. ۲- اگر کسی را در حال فحشا با همسر یا یکی از نزدیکانش از قبیل پسر یا دختر یا فامیل‌های دیگرش ببیند، اگر چه کم‌تر از جماع باشد، در صورت امکان با مراعات مراحل دفاع حق دارد او را دفع کند و چنانچه مهاجم کشته شود، خونش هدر است. همچنین می‌تواند از زن مسلمانی که مورد هجوم بیگانه قرار گرفته دفاع نماید و بر مهاجم هر چه واقع شود، مانعی ندارد و خونش هدر است. ۸ - سرک کشیدن و اطلاع یابی حرامسرک کشیدن به خلوتگاه و اندرون خانه دیگران، که با نگاه آلوده و حرام همراه باشد، در قرآن کریم و روایات نهی شده است. خداوند، مؤمنان را به پاک چشمی سفارش کرده، می‌فرماید: «قُلْ لِلْمُؤْمِنینَ یَغُضُّوا مِنْ ابْصارِهِمْ وَ یَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِکَ ازْکی لَهُمْ» به مؤمنان بگو: چشم‌های خود را (از نگاه به نامحرمان) فرو گیرند و دامان خود را حفظ کنند این برای آنان پاکیزه‌تر است. رسول خدا «علیه السلام» می‌فرماید: «مَنْ اطْلَعَ فی بَیْتِ جارِهِ فَنَظَرَ الی عَوْرَةِ رَجُلٍ اوْ شَعْرِ امْرَأَةٍ اوْ شَیْ‌ءٍ مِنْ جَسَدِها کانَ حَقیقاً عَلَی اللَّهِ انْ یُدْخِلَهُ النَّارَ» کسی که به خانه همسایه‌اش سَرَک بکشد و به عورت مرد یا موی زنی و یا به قسمتی از بدن او نظاره کند، سزاوار است که خداوند او را داخل آتش کند. برخی از احکام حق دفاع در برابر این گونه کارهای غیر مجاز، عبارت است از: ۱- کسی که به قصد نظاره کردن چیزهای غیر مجاز و حرام، بر نوامیس قومی سرک بکشد آن قوم حق دارند و بلکه واجب است او را از چنین کاری باز دارند و چنانچه دست برنداشت با کتک زدن و مانند آن او را برانند. اگر باز هم ترک نکرد، با پرتاب سنگ و حتی وسایل کُشنده او را برانند و چنانچه در این صورت، مجروح یا کشته شود، خونش هدراست. ۲- اگر کسی از فاصله دور با وسایل جدید (مانند دوربین) به نوامیس مردم نظاره کند، حکم کسی را دارد که از فاصله نزدیک سرک می‌کشد و دفع او جایز، بلکه واجب است و اگر جنایتی بر متجاوز وارد شود، خونش هدر است. ۹ - هتک حرمتتجاوز به حریم انسان معمولًا از طریق هتک حرمت و نسبت دادن اعمال منافی عفّت به شخص و ناموس او و لکّه دار کردن حیثیت فردی و خانوادگی او با قذف، افترا و تهمت‌های ناروا، فحش و ناسزا و... همراه است. حق دفاع در این گونه موارد، با امر به معروف و نهی از منکر، مراعات شرایط و مراتب آن و نیز با رساندن موضوع به محاکم قضایی و دادخواهی از آن طریق صورت می‌گیرد. ۱۰ - احکام فقهی هتک حرمت۱- اگر انسان بالغ و عاقل، کسی را قذف کند یعنی: به او نسبت زنا یا لواط دهد، (هشتاد تازیانه) حد بر او جاری می‌شود. ۲- هر فحشی مانند «ای دیّوث» یا هر تعریضی که طرف مقابل از آن کراهت دارد و در نظر عرف و لغت (زبان) او مفید قذف نیست، موجب ثبوت تعزیر است؛ مثل این که بگوید: «تو حرام زاده‌ای» یا «ای حرام زاده» یا «ای ولد حیض» یا به همسر خود بگوید «من تو را باکره نیافتم» و یا بگوید: «ای فاسق»، «ای فاجر»، «ای شرابخوار»، که موجب استخفاف طرف مقابل است چنانچه او مستحق این گونه ناسزاها نباشد، ( تشخيص استحقاق با عرف است؛ به اين معنا كه اگر كسى متجاهر به فسق و گناه باشد و به عنوان فاسق، فاجر، شراب خوار و مانند آن شناخته شده باشد، چنين شخصى در نظر عرف، مستحق اين گونه ناسزاهاست و تعريض او به الفاظى مانند« اى شرابخوار»،« اى فاسق» و امثال آن موجب استخفاف او نمى‌گردد.)ناسزاگو باید تعزیر شود، ولی اگر مستحق آن باشد چیزی بر فرد ناسزاگو نیست. ۳- در صورتی که دو نفر به یکدیگر فحش ناموسی داده، یکدیگر را قذف کنند، حد ساقط می‌شود. ولی هر دو باید تعزیز شوند. ۱۱ - مراحل دفاع کیفیت دفاع از جان، مال و حریم(دفاع در هتك حرمت چنانچه با امر به معروف و نهى از منكر صورت گيرد، تابع شرايط و مراحل امر به معروف ونهى از منكر خواهد بود و اگر با دادخواهى در محكمه باشد، ديگر جايى براى مراحل دفاع در هتك حرمت نمى‌ماند.)مراحلی دارد. در صورتی که مهاجم با هر مرحله‌ای، از آن دفع شود، مراحل بعدی ساقط می‌گردد و تعدّی به مراحل دیگر در صورت بروز خسارت، ضمان آور خواهد بود. این مراحل عبارتند از: «هشدارو اخطار»، «داد و فریاد و تهدید»، «زدن» و «کشتن». در همه موارد سه گانه دفاع (از جان، مال و حریم) بنابر احتیاط واجب، باید آسان‌ترین راه را برگزید و در صورتی که مهاجم با آن دفع نشد، به مراحل بالاتر از آن توسّل جست. بنابراین: ۱- اگر مهاجم با نوعی هشدار و اخطار- مثل سرفه کردن- دفع شود، باید چنین کرد. ۲- چنانچه جز با فریاد زدن و تهدید ترس‌آور دفع نمی‌شود، باید به آن اکتفا کرد. ۳- در صورتی که جز با زدن- با دست، عصا یا شمشیر- دفع نمی‌شود، باید چنین کرد، ولی در زدن با شمشیر باید در حدّ مجروح کردن طرف مقابل بسنده کرد. ۴- اگر دفع او تنها با کشتن ممکن باشد، در این صورت، با هر وسیله کشنده‌ای باید او را از پا در آورد. رعایت این ترتیب در صورتی واجب است که انسان فرصت انتخاب داشته باشد و ترسی از غلبه مهاجم نباشد، ولی در صورتی که با رعایت ترتیب، وقت از دست برود و امکان غلبه مهاجم بیشتر شود، رعایت ترتیب واجب نیست و به هر وسیله‌ای می‌توان او را راند. ۱۲ - پانویس۱۳ - منبعاحکام حقوقی اسلام ج۲، ص۶۱-۶۷. |